کتاب ولایت مادر در فقه شیعه (رویکردی انتقادی) تألیف انسیه باغیشنی، اثری پژوهشی و فقهی است که با رویکردی تحلیلی و انتقادی به مسئله‌ی «ولایت مادر بر فرزندان» می‌پردازد. نویسنده با بررسی مبانی فقه امامیه، حقوق مدنی ایران و تحولات اجتماعی معاصر، تلاش دارد جایگاه حقوقی مادر در سرپرستی فرزند را بازنگری و بازتعریف کند. هدف اصلی اثر، نقد نگاه سنتی فقه و قانون مدنی در محدود کردن ولایت به پدر و جد پدری و اثبات ضرورت به‌رسمیت شناختن ولایت مادر در شرایط اجتماعی و فرهنگی امروز است.
خلاصه محتوای کتاب
کتاب در پنج فصل تنظیم شده و به‌صورت نظام‌مند از مفاهیم پایه تا نقد و تحلیل‌های فقهی پیش می‌رود:
فصل اول: کلیات و مفاهیم
در این فصل، نویسنده ضمن بیان اهمیت موضوع و ضرورت بازنگری در قوانین حضانت و ولایت، پیشینه‌ی تاریخی و فقهی این بحث را بررسی کرده و ساختار کلی پژوهش را معرفی می‌کند. هدف، تبیین خلأهای موجود در قوانین فعلی و تأکید بر لزوم توجه به نقش مادر در نظام ولایت است.
فصل دوم: واژه‌شناسی
فصل دوم به تعریف مفاهیم کلیدی چون «ولایت»، «حضانت»، «طفل»، «حجر»، «صغیر»، «جنون»، و «بلوغ» اختصاص دارد. تفاوت‌های میان مفاهیمی مانند ولایت، قیمومت، وصایت و حضانت از منظر فقهی و حقوقی بررسی میشود تا مبانی نظری روشن گردد.
فصل سوم: مبانی نظری سرپرستی کودک در فقه و حقوق اسلامی
در این بخش، نویسنده مفهوم کودک در اسلام و قوانین موضوعه را تشریح کرده و به اصول حمایتی از طفل می‌پردازد. سپس ساختار و حدود ولایت ولیّ، انواع ولایت (بر صغیر، صغیره، کبیره، سفیه و مجنون)، شرایط سقوط ولایت، ضمّ امین و قیومیت را بر پایه متون فقهی و مواد قانونی توضیح می‌دهد.
فصل چهارم: نگاهی به شخصیت و حقوق زن در اسلام و سایر ملل
این فصل مروری تطبیقی بر وضعیت تاریخی و اجتماعی زنان در تمدن‌های مختلف (هند، ایران باستان، مصر، یونان، روم، چین و اعراب جاهلی) دارد و سپس جایگاه زن را در ادیان آسمانی و به‌ویژه اسلام بررسی می‌کند. تأکید نویسنده بر استقلال، کرامت و حقوق زنان در تعالیم اسلامی است.
فصل پنجم: ولایت مادر در فقه و حقوق اسلامی
محوری‌ترین فصل کتاب، به تحلیل و نقد دیدگاه‌های فقهی درباره ولایت مادر می‌پردازد. ابتدا حضانت و ولایت مادر از منظر قانون مدنی بررسی میشود، سپس جواز وصایت مادر و دلایل موافقان و مخالفان ولایت او مطرح می‌گردد. در ادامه، نویسنده کاستی‌های قانونی مانند اعطای اختیار مطلق به جد پدری، نبود نظارت دادستان، مشکلات اثبات خیانت ولیّ، و محدودیت اختیارات مادر را مورد نقد قرار می‌دهد. در پایان، با استناد به اصل عدالت، تحول اجتماعی و دیدگاه متفکرانی چون شهید مطهری، بر ضرورت بازنگری در قوانین ولایت و اعطای صلاحیت قانونی به مادر تأکید می‌کند.
🧾 جمع‌بندی
کتاب ولایت مادر در فقه شیعه (رویکردی انتقادی) تلاشی است برای بازخوانی یکی از مسائل بنیادین فقه خانواده با نگاهی نو و سازگار با مقتضیات عصر حاضر. نویسنده با تحلیل منابع فقهی و مقایسه با واقعیت‌های اجتماعی، نشان می‌دهد که بازتعریف ولایت مادر نه‌تنها با مبانی شریعت تعارضی ندارد، بلکه می‌تواند به استحکام نهاد خانواده، عدالت جنسیتی و کارآمدی نظام حقوقی بینجامد. این اثر می‌تواند منبعی ارزشمند برای پژوهشگران فقه، حقوق خانواده، مطالعات زنان و قانون‌گذاران باشد.
